Ở Việt Nam, nhằm cải thiện tình trạng sức khỏe bà mẹ, trẻ em và giảm khoảng cách giữa các vùng miền, nhất là vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa, ngày 14/10/2021, Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết định số 1719/QĐ-TTg về phê duyệt Chương trình Mục tiêu Quốc gia phát triển kinh tế xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030, giai đoạn I từ năm 2021-2025. Bộ Y tế và các địa phương đang tích cực triển khai các hoạt động chuyên môn của Chương trình như: cung cấp các gói dịch vụ làm mẹ an toàn, dinh dưỡng 1.000 ngày đầu đời, tăng cường các hoạt động truyền thông, tư vấn trực tiếp.
Với phụ nữ trong tuổi sinh đẻ, muốn làm mẹ an toàn phải hiểu biết về những gì cần làm trước, trong khi mang thai và sau khi sinh. Sau đây là nội dung thực hành làm mẹ an toàn theo Hướng dẫn Quốc gia Việt Nam về các dịch vụ chăm sóc sức khỏe sinh sản, Bộ Y tế.
Trước khi mang thai
Trước khi mang thai các bà mẹ cần phải chuẩn bị về tâm lý, tài chính và chuẩn bị sức khỏe của cả hai vợ chồng. 6 tháng trước khi mang thai cần điều chỉnh chế độ ăn để không quá gầy hay quá béo. Bà mẹ và người chồng cần ngừng hoặc bỏ thuốc lá, rượu và các chất kích thích vì những chất này ảnh hưởng đến chất lượng tinh trùng cũng như làm tăng nguy cơ sảy thai, thai chết lưu, sinh non, dị tật cho thai nhi.
3 tháng trước khi mang thai, cần đi tiêm phòng một số bệnh như cúm, rubella vì nếu mắc những bệnh này trong 3 tháng đầu của thai kỳ có nguy cơ gây dị tật cho thai nhi cao. Nên ngừng các biện pháp tránh thai như: thuốc tránh thai, mà thay bằng phương pháp khác như bao cao su.
2 tháng trước khi mang thai, bà mẹ và mọi người trong gia đình nên tẩy giun cùng một lúc để tránh lây chéo. 1 tháng trước khi mang thai, uống viên sắt và acid folic để tránh bị dị tật ống thần kinh cho thai nhi và uống cho đến khi sau sinh 1 tháng.
Vợ chồng nên đi kiểm tra sức khỏe toàn diện: Xét nghiệm công thức máu, hóa sinh máu, xét nghiệm nước tiểu, siêu âm ổ bụng, điện tâm đồ, xét nghiệm một số bệnh lây truyền qua máu như Viêm gan B, HIV, một số bệnh lây truyền qua đường tình dục thường gặp: HIV, Chlamydia, Lậu , Giang mai.
Trong thời kỳ mang thai
Thực tế, sức khỏe của người phụ nữ trong giai đoạn mang thai có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của thai nhi và của em bé trong giai đoạn sơ sinh. Vì vậy, khi nghi ngờ có thai người mẹ cần đến khám lần đầu tại Trạm Y tế xã, thị trấn để được quản lý thai nghén và hướng dẫn cách chăm sóc sức khỏe cho mẹ và thai nhi trong suốt thai kỳ.
Chăm sóc trong thời gian mang thai: Chăm sóc bà mẹ mang thai có vai trò quan trọng vì liên quan trực tiếp tới việc giảm tỷ lệ tử vong và bệnh tật cho cả mẹ và con. Chăm sóc trước sinh bao gồm khám thai định kỳ và nhận diện thai kỳ nguy cơ cao; Chế độ dinh dưỡng; Chế độ lao động và nghỉ ngơi.
Phụ nữ mang thai cần tiêm phòng đầy đủ theo hướng dẫn của cán bộ y tế để phòng bệnh uốn ván cho cả con và mẹ. Vắc xin phòng uốn ván không có hại cho mẹ và thai nhi. Người chồng và gia đình nhắc nhở, giúp đỡ người phụ nữ mang thai để được tiêm đầy đủ các lần tiêm phòng uốn ván: Lần 1 tiêm sớm khi phát hiện có thai. Lần 2 tiêm sau lần đầu 1 tháng và ít nhất trước khi sinh 1 tháng. Nếu trước khi mang thai đã tiêm đủ 2 mũi vắc xin uốn ván hoặc vắc xin có thành phần uốn ván thì chỉ cần tiêm 1 mũi trong lần mang thai này.
Phụ nữ mang thai và gia đình cần chuẩn bị kỹ càng cho cuộc đẻ (dự kiến nơi sinh, chuẩn bị thẻ bảo hiểm y tế, giấy tờ tùy thân, Sổ theo dõi sức khỏe bà mẹ - trẻ em hoặc Sổ khám thai, tiền, phương tiện vận chuyển, người hỗ trợ, đồ dùng cho mẹ và cho bé). Phụ nữ mang thai gần đến ngày sinh không nên đi xa để có thể kịp thời đến cơ sở y tế sinh con.
Phụ nữ mang thai không làm việc nặng, không tiếp xúc với chất độc hại và ít nhất 4 tuần trước khi sinh chỉ làm việc nhẹ nhàng. Phụ nữ mang thai cần giữ vệ sinh cá nhân sạch sẽ hàng ngày, đặc biệt là vùng sinh dục và vú, mặc quần áo rộng rãi.
Hãy đưa ngay phụ nữ mang thai đến cơ sở y tế khi thấy có bất kỳ dấu hiệu nguy hiểm nào để được cứu chữa kịp thời.
Người chồng và gia đình cần quan tâm chăm sóc phụ nữ mang thai để đảm bảo sức khỏe của bà mẹ và sự phát triển của thai nhi.
Khám thai tối thiểu 4 lần
Phụ nữ mang thai cần khám thai định kỳ ít nhất 4 lần (lần 1 vào 3 tháng đầu, lần 2 vào 3 tháng giữa, lần 3 và lần 4 vào 3 tháng cuối của thời kỳ thai nghén) để được theo dõi sức khoẻ và tư vấn. Khám thai không phải chỉ là siêu âm. Ngoài khám thai định kỳ, bà mẹ cần đi khám ngay bất cứ khi nào thấy có dấu hiệu bất thường. Việc khám thường xuyên sẽ giúp phát hiện những bất thường xảy ra trong thời kỳ mang thai góp phần hạn chế những tai biến sản khoa, đồng thời hướng dẫn cho sản phụ những vấn đề liên quan đến tình trạng thai sản của họ.
Nhận diện thai nghén nguy cơ cao: Những thai nghén có kèm một hay nhiều yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe của cả mẹ và con trong quá trình thai nghén, trong và sau đẻ thì được gọi là thai nghén có nguy cơ cao. Những thai phụ này cần được theo dõi và quản lý chặt chẽ cần thì chuyển tuyến trên để được xử lý kịp thời, tránh biến chứng. Các nguy cơ bao gồm nguy cơ từ phía mẹ và nguy cơ do thai nghén.
Nguy cơ từ phía mẹ: Mẹ quá nhỏ bé, bất thường về khung chậu và các bệnh nội khoa như tim mạch, tăng HA, bệnh phổi, bệnh thận và các bệnh về phụ khoa, sản khoa (đẻ con so khi mẹ lớn tuổi >35 tuổi và mẹ quá trẻ <18).
Nguy cơ do thai nghén: như tiền sản giật, nhau tiền đạo, ra máu âm đạo, ối vỡ non, ối vỡ sớm, thai to, đa thai, ngôi bất thường.
Chế độ dinh dưỡng
Để làm mẹ an toàn, phụ nữ mang thai cần ăn đầy đủ và cân đối các nhóm thực phẩm (chất bột, chất đạm, chất béo, vitamin và khoáng chất), cần ăn tăng bữa và mỗi bữa ăn nhiều hơn để mẹ khỏe, con khỏe. Không hút thuốc lá, thuốc lào, không uống rượu bia, nước trà đặc và cà phê.
Phụ nữ mang thai uống 1 viên sắt - axít folic hoặc viên đa vi chất đều đặn mỗi ngày trong suốt thời gian mang thai cho đến hết 1 tháng sau sinh để phòng chống thiếu máu do thiếu sắt và phòng dị tật ở thai nhi. Phụ nữ mang thai cần tiêm phòng uốn ván đầy đủ theo hướng dẫn của cán bộ y tế.
Trong quá trình mang thai chỉ nên làm việc nhẹ nhàng, không nên làm việc nặng nhọc, nguy hiểm, không tiếp xúc với những yếu tố độc hại, duy trì chế độ sinh hoạt thoải mái, lành mạnh, tránh căng thẳng, mệt mỏi và ngủ ít nhất 8h mỗi ngày, chú trọng đến giấc ngủ trưa. Nên nghỉ việc trước sinh một tháng. Việc này là cần thiết để đảm bảo cung cấp được dinh dưỡng và trao đổi chất đầy đủ nhất cho thai trước sinh.
Chăm sóc bà mẹ sau sinh
Việc chăm sóc sau sinh cũng đóng vai trò rất quan trọng, đây là giai đoạn chăm sóc nhằm giúp cơ thể sản phụ phục hồi sức khỏe trở lại. Do đó, cần theo dõi sản dịch ra quá nhiều hay quá ít, thường thì sau khi sổ nhau sản dịch ra nhiều và giảm dần và sẽ hết sau 3 tuần.
Cần lưu ý những hiện tượng nguy hiểm sau sinh: Ngất, bất tỉnh, ra nhiều máu đỏ tươi kèm máu cục, đau bụng dữ dội, sản dịch hôi, vết mổ sưng đau rỉ máu, có phân nước tiểu chảy ra từ âm đạo, người mệt mỏi da xanh tái… cần đi khám hoặc báo ngay cho bác sỹ biết.
Ngay sau sinh, cần cho trẻ bú mẹ càng sớm càng tốt bởi phương pháp nuôi con bằng sữa mẹ không chỉ tốt cho sản phụ mà còn tốt cho cả em bé, cho trẻ bú mẹ vừa giúp cơ thể mẹ nhanh chóng bình phục vừa giúp trẻ có sức đề kháng tốt.
Chế độ vệ sinh cá nhân
Sau khi sinh có thể tắm gội bình thường bằng nước ấm ở nơi kín gió. Không nên ngâm mình. Giữ vệ sinh tốt vùng tầng sinh môn. Đi đứng nhẹ nhàng.
Với những người có vết mổ hoặc phải qua thủ thuật cắt tầng sinh môn, thì phải thường xuyên vệ sinh lau khô để tránh nhiễm trùng.
Chế độ dinh dưỡng
Đối với chế độ dinh dưỡng, không ăn uống kiêng khem mà cần nghỉ ngơi đầy đủ, ăn nhiều rau xanh, hoa quả, thực phẩm giàu protein như thịt, pho mát, thực phẩm dạng bột, tăng cường thực phẩm giàu chất xơ để chống táo bón, uống nhiều nước để tăng lượng sữa cần hạn chế dùng các đồ kích thích như trà, cà phê, rượu bia…
Để giảm tỷ lệ trẻ sơ sinh tử vong, ngành Y tế đang tích cực triển khai nhiều giải pháp can thiệp. Đó là chăm sóc bà mẹ trước khi sinh (như theo dõi quản lý thai, khám thai định kỳ ít nhất 4 lần…); áp dụng biện pháp kangaroo với trẻ nhẹ cân, non tháng, giúp phần lớn trẻ đẻ non, nhẹ cân tăng sức đề kháng; tăng cường chăm sóc sức khoẻ bà mẹ, trẻ em trong và sau khi sinh thường và sau mổ đẻ; cho trẻ bú mẹ ngay giờ đầu sau sinh và kéo dài ít nhất 24 tháng; giáo dục dinh dưỡng, tập huấn đào tạo chăm sóc dinh dưỡng 1000 ngày đầu đời.
Tuần lễ Làm mẹ an toàn năm 2024 với chủ đề “Khám thai, sinh đẻ tại cơ sở y tế để an toàn cho mẹ, mạnh khoẻ cho con” diễn ra từ ngày 01 - 07/10/2024 nhằm nâng cao nhận thức của cộng đồng, đồng thời vận động các cầp chính quyền đoàn thể từ trung ương đến địa phương quan tâm, chi đạo thực hiện các hoạt động chăm sóc sức khỏe, dinh dưỡng cho bà mẹ và trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ. Tăng cường khả năng tiếp cận của đồng bào dân tộc thiểu số đối với các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, dinh dưỡng cho bà mẹ, trẻ em góp phần giảm sự khác biệt về các chỉ tiêu sức khỏe, dinh dưỡng, tử vong mẹ, tử vong trẻ em giữa các vùng miền, hướng tới đạt được các mục tiêu phát triển bền vững vào năm 2030.
Trong “Tuần lễ Làm mẹ an toàn” sẽ tập trung giới thiệu, quảng bá rộng rãi hơn về lợi ích của, việc tiếp cận sớm các dịch vụ chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em như: khám thai định kỳ, quản lý thai nghén và giới thiệu chi tiết các cơ sở cung cấp các dịch vụ dự phòng, chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em sẵn có tại địa phương, đơn vị, bao gồm cả các dịch vụ chuyển tiếp, chuyển tuyến... Đồng thời tăng cường các hoạt động cung cấp dịch vụ về Làm mẹ an toàn (chăm sóc trước, trong và sau sinh cho bà mẹ và trẻ sơ sinh), đặc biệt là cho những người dễ tổn thương, người có hành vi nguy cơ cao, người dân sống ở vùng sâu, vùng xa, đồng bào dân tộc thiểu số.
Theo đó, trong "Tuần lễ Làm mẹ an toàn", mỗi Trạm Y tế xã thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tổ chức được ít nhất một hoạt động truyền thông về Làm mẹ an toàn; Cung cấp thông tin về Làm mẹ an toàn cho: 100% phụ nữ mang thai và phụ nữ sau sinh có mặt tại địa phương; Ít nhất 30% số phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ của xã; Ít nhất 30% số gia đình, đặc biệt là người chồng của phụ nữ mang thai và sau sinh đang làm ăn, sinh sống tại xã.
Làm mẹ an toàn - Sức khỏe cho mẹ, tương lai cho bé, làm mẹ an toàn là quyền và lợi ích của phụ nữ. Gia đình và cộng đồng cần hỗ trợ để tạo môi trường an toàn cho bà mẹ và trẻ sơ sinh.